n
n
مقدمه
شیوع ویروس کرونا درکشورهای دنیا، فارغ از مسائل پزشکی آن، جوانب سیاسی-اجتماعی متعددی دارد که الگوهای مختلفی برای مدیریت آن به کار گرفته شده که لزوما به موفقیت دست نیافته‌اند. در این میان، منطق سیاسی رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مدیریت این پدیده، نیازمند دقت و بررسی است تا بتوان در دنیایی که کشورهای مدعی تفکر و تخصص، در مدیریت تخصصی و روانی پدیده کرونا دچار عجز و نگرانی هستند، در عرضه نمودن منطقی مستحکم با صورتی عامه‌فهم و جهان‌شمول برای گذار بشریت از این بحران نقش‌آفرینی کرد. در این نوشتار تحلیلی سعی می‌شود با شرح عقلانیت سیاسی از منظر آیت‌الله خامنه‌ای و همچنین اقتضائات سیاسی-اجتماعی در اتفاقات اخیر، به شناخت رفتار سیاسی ایشان در مواجهه با شیوع کرونا پرداخته شود:
۱. معناشناسی عقلانیت سیاسی
در کلام رهبرمعظم انقلاب، مصادیق متعددی برای مفهوم عقلانیت سیاسی بیان شده که برخی از این مصادیق عبارتند از: ارزش‌گرایی(۱)، تجربه‌گرایی تاریخی(۲)، دوراندیشی و آینده‌نگری(۳)، احساس منطقی(۴)، پیامدسنجی تصمیمات(۵)، عدم تسامح در مبانی(۶)، نوگرایی(۷)، خودباوری(۸)، قانون‌گرایی(۹)، مبارزه با ظلم و سلطه(۱۰)، صداقت(۱۱)، مردم محوری(۱۲)، واقع‌نگری(۱۳)، توجه به سنن الهی و معنویات(۱۴)، حساسیت به دشمن(۱۵)، استقلال‌طلبی(۱۶)، تکلیف‌مداری(۱۷)، دغدغه جهانی(۱۸)، حکومت بر قلوب(۱۹)، بهره گیری از فرصتها(۲۰)، تعادل سیاسی(۲۱)، توجه به عرف مقبول(۲۲)، مدارای سیاسی(۲۳)، آزادی اندیشی(۲۴)، قاطعیت(۲۵)، وحدت(۲۶)، عدالت محوری(۲۷)، تخصص‌گرایی(۲۸).
مبتنی بر بیان فوق، می‌توان چنین گفت که عقلانیت سیاسی از دیدگاه ایشان، علاوه بر معنای محاسبه و حسابگری مبتنی بر منطق و فکر انسانی که در ادبیات علوم سیاسی رایج است، از سه ویژگی تکمیلی برخوردار است: نخست آنکه ایشان اعتقاد دارد عقلانیت متکی بر عقل انسان، ضعف‌هایی دارد که باید از طریق ارتباط با خداوند و اعتماد به سنن الهی و امور معنوی تکمیل گردد. دوم آنکه عقلانیت سیاسی رهبری بر پایه مبانی و ارزش‌ها قرار دارد و از ثبات برخوردار است. سوم آنکه علی‌رغم ثبات منطق رهبر معظم انقلاب در مبانی، ایشان به وضعیت موجود اکتفا نمی‌کنند و در روش‌ها و تاکتیک‌ها، جنبه نوگرایانه، ضدمحافظه‌کارانه و انقلابی دارند. بنابراین تعریف ایشان از عقلانیت سیاسی، محاسبه‌ای منطقی و معنوی بر پایه تحول‌گرایی مبناگرایانه و به بیان دقیق‌تر، «عقلانیت انقلابی» است.
۲. زمینه‌شناسی عقلانیت سیاسی
شیوع کرونا در شرایط فعلی کشور، چالش‌ها و دوگانه‌های مختلفی بر سر راه تصمیم‌گیران و مسئولین ایجاد نموده که عبارتند از:
الف) اقتصاد: جمهوری اسلامی ایران مشابه بسیاری از کشورهای درگیر با این ویروس، با یک دوگانه اساسی در ماه پایانی زمستان ۱۳۹۸ روبرو گردید؛ دوگانه سلامت و اقتصاد. اولویت دادن به اقتصاد و ممانعت از ایجاد محدودیت‌ها، سبب به خطر افتادن جان مردم می‌شد و اولویت‌بخشی به سلامت و جان مردم، وضعیت اقتصادی را برای مردم، به خصوص قشر کم‌درآمد و روزمزد، دچار مشقت و دشواری می‌نمود.
ب) فرهنگ: در حوزه فرهنگ نیز جمهوری اسلامی ایران با دوگانه‌های چالش‌زایی روبرو بوده است. وقوع چنین بحرانی در یک جامعه، به صورت طبیعی امکان تقویت و دامن زده شدن به گرایش‌های فردگرایانه را در فرهنگ عمومی افزایش می‌دهد. همچنین، دوگانه برخورد سنتی یا متجدد با پدیده کرونا نیز بخشی از چالش‌های فرهنگی بوده که توسط برخی چنین برجسته شده است که: لازمه برخورد سنتی با این ماجرا، اهمیت ندادن (و چه بسا عمل مخالف) به توصیه‌های پزشکی مدرن است و لازمه برخورد تجددگرایانه با این پدیده، نفی تمام شیوه‌های سنتی و معنوی برای مقابله با این بیماری می‌باشد.
ج) سیاست: کارآمدی سیاسی در دنیای امروز، بیش از هر چیزی به عملکرد حکومت‌ها و میزان رضایتمندی عمومی از آن بستگی دارد. بنابراین، چالش سیاسی جمهوری اسلامی در پدیده شیوع کرونا، مسأله کارآمدی یا عدم کارآمدی است؛ به خصوص اینکه ایران در کنار بسیاری از کشورهای دیگر در قاره‌های مختلف جهان، به طور همزمان درگیری این بیماری شده و مردم برای درکی از تصویرکارآمد یا ناکارآمد از نظام، کاملا آماده مقایسه هستند. لازم به ذکر است یکی از مهمترین هدف‌های دشمنان از تهدیدهای سخت و نرم در سال‌های اخیر، مخدوش کردن همین عنصر کارآمدی نظام در ذهن و باور مردم می‌باشد.
۳. رفتارشناسی عقلانیت سیاسی
با توجه به معنا و زمینه‌های عقلانیت سیاسی در دوران شیوع کرونا، می‌توان تصمیمات رهبر معظم انقلاب را به شرح زیر مطرح نمود:
۳-۱. بهره‌گیری حداکثری از تمام فرصتها: درک صحیح از گستره میدانی مقابله با ویروس کرونا، این ضرورت عقلانی را به دنبال داشت که مجموعه‌های مختلفی که سابقه و تجربه فعالیت‌های گسترده و جهادی دارند، فعال شوند. با حکم مستقیم رهبر معظم انقلاب در تاریخ ۱۳۹۸/۱۲/۲۲، علاوه بر ادامه و گسترش فعالیت‌های نیروهای مسلح در مقابله با ویروس کرونا، دستور تشکیل قرارگاه بهداشتی و درمانی صادر گردید تا سه وظیفه اصلی را دنبال نماید: ۱. درمان و ایجاد مراکز درمانی مانند بیمارستان صحرایی و نقاهتگاه و غیره، ۲. اقدام به پیشگیری از شیوع بیشتر بیماری با شیوه‌های لازم، ۳. تقسیم وظایف و مأموریت‌های سازمان‌ها و بخش‌های نیروهای مسلّح.
ظرفیت‌های دیگری نیز که ذیل دفتر رهبر انقلاب تعریف می‌شوند، با دستور ایشان موظف به تأمین امکانات برای عموم مردم شدند.(۲۹) علاوه بر نیروهای مسلح و نهادهای زیرمجموعه رهبری، ایشان در حاشیه گزارش وزیر بهداشت درباره اقدامات صورت گرفته، توصیه به بهره‌گیری از کمک نیروهای بسیج و داوطلبان مردمی برای رهایی کشور از این عارضه‌ی همه‌گیر نمودند.(۳۰) تمام این تلاش‌ها نشان دهنده آن است که ظرفیت‌های مختلف حل مسأله و مدیریت بحران که از دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای، توانایی نقش‌آفرینی مؤثر و مفید دارند، در خدمت همافزایی و همکاری با نهادهای مسئول قرار گرفته است.
۳-۲. وحدت در فرماندهی و اجتناب از کارهای موازی: به طور طبیعی، مقابله با شیوع ویروس کرونا، بدون وحدت در فرماندهی فعالیت‌ها امکان‌پذیر نبوده و نیست. وحدت در صدور حکم و کثرت مناسب در مجریان آن، می‌تواند به اجرای کامل تصمیمات کمک کند. با این ضرورت مهم، آیت‌الله خامنه‌ای در چندین نوبت، به نقش راهبری وزارت بهداشت در این بیماری تأکید نموده است. به‌عنوان نمونه، در بیانات مورخه ۱۳۹۹/۱۲/۱۳، ایشان از همه‌ی دستگاه‌های کشور خواستند با وزارت بهداشت که در این زمینه در صف مقدّم قرار دارد، همکاری کنند. همچنین در حکم تشکیل قرارگاه بهداشتی و درمانی، بر هماهنگی تمامی دستگاه‌ها با وزارت بهداشت تأکید شده است.(۳۱)
۳-۳. اعتباربخشی به ساختارها و فرآیند قانونی: یکی از رفتارهای رهبر معظم انقلاب در سال‌های اخیر که در سال ۱۳۹۸، دو مصداق عینی و مهم دارد، تلاش ایشان برای حفظ اعتبار ساختارها و فرآیندهای قانونی و تشخص دادن به آن‌هاست. در وقایع آبان ۱۳۹۸، ایشان از تصمیم نهادهای قانونی مبنی بر سهمیه‌بندی بنزین دفاع کردند چراکه منطق سیاسی ایشان حکم می‌کرد، از اصالت و مرجعیت قانون دفاع کنند. در ماجرای شیوع کرونا نیز علی‌رغم احتمالات ذهنی برخی مبنی بر ناتوانی دولت در مدیریت این بحران، اصرار ایشان بر نقش‌آفرینی و مدیریت امور توسط دولت (به مثابه نهاد قانونی مسئول این قضیه) و همافزایی دیگر نهادها از جمله نیروهای مسلح با دولت بود. علاوه بر تأکید بر شأن محوری دولت در مدیریت بحران، ایشان بر صدق گفتار مسئولین دولتی در اعلام اخبار و اطلاعات نیز تأکید کردند: «مسئولین ما با صفا و صداقت از روز اوّل با شفّافیّت خبررسانی کردند، مردم را در جریان قرار دادند که خب کار خوبی هم بود.»(۳۲)
۳-۴. تعیین هدف متناسب با ماهیت نیروهای مسلح: تقسیم کار در عقلانیت سیاسی، تابع رعایت ظرفیت‌ها است که در حکم رهبر معظم انقلاب به نیروهای مسلح مبنی بر همکاری تامّ با دولت در قالب قرارگاه بهداشتی و درمانی، به این مسأله توجه شده است. ایشان، دخالت نیروهای مسلح در امر مبارزه با ویروس کرونا را -با توجه به قرائنی که احتمال «حمله‌ی بیولوژیک» بودن این رویداد را مطرح کرده- تعبیر به رزمایش دفاع بیولوژیک نمودن تا با انجام آن، اقتدار و توان ملّی افزایش یابد.(۳۳) تناسب میان این حکم با فلسفه وجودی نیروهای مسلح، بی‌شک سبب انگیزه مضاعف آنان در این امر بوده است.
۳-۵. حمایت‌های مکرّر از عوامل میدانی: یکی از کلمات پرتکرار در تمامی بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در طول این بحران، تقدیر و تشکر از زحمات مجموعه درمانی کشور و تأکید بر عمل به توصیه‌ها و تصمیمات مسئولین وزارت بهداشت بوده است. حمایت رهبری از دستگاه‌ها و عاملان اصلی مقابله با شیوع کرونا، سبب افزایش اراده نیروهای درمانی و مدیریتیِ درگیر در این صحنه عملیاتی است. ایشان در این زمینه، از تعابیری نظیر مسئولیت‌پذیری، تعهد انسانی و دینی، جهادگری، افتخار ملی و فداکاری استفاده نموده و همین مسأله بر عزم مجموعه درمانی کشور در این مقابله افزود.(۳۴)
۳-۶. واقع‌نگری در برخورد با موضوع: برخورد واقعی و معقول در قبال شیوع کرونا در کشور که همواره از طریق مسئولین و متخصصین ذی‌ربط تأکید شده، رعایت توصیه‌های بهداشتی و حفظ خونسردی و غلبه بر نگرانی بوده است. افراط و تفریط در این موضوع، هرکدام به نوعی می‌تواند امکان ابتلا را به این ویروس افزایش دهد.
n
– دفتر رهبر معظم انقلاب، در پیامی، سنت سالانه تشرف ایشان به مشهد مقدس و دیدار عمومی در حرم مطهر رضوی با مردم را به سبب رعایت توصیه‌های پزشکی لغو نمود.(۳۵)
– برگزاری درس خارج فقه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به تبعیت از تصمیم ستاد ملی مبارزه با کرونا مبنی بر وقفه در نظام آموزشی کشور، متوقف شد.(۳۶)
– آیت‌الله خامنه‌ای در سخنان روز سوم فروردین ۱۳۹۹ که به صورت زنده از شبکه‌های مختلف ایران و جهان پخش می‌شد، به طور ضمنی از تصمیم ستاد ملی مبارزه با کرونا مبنی بر بسته شدن اماکن و مراسمات مذهبی چنین حمایت نمود: «حتّی اجتماعات دینی را تعطیل کرده‌اند که خب این در طول تاریخ ما به این شکل بی‌سابقه است که همه جا حتّی مثلاً حرم‌های مطهّر و نمازهای جمعه و جماعت تعطیل بشود؛ این بی‌سابقه است، ولی خب چاره‌ای نبوده است؛ این جور مصلحت دانسته‌اند و این جوری عمل کرده‌اند.»(۳۷)
علاوه بر تدابیر فوق و از سویی دیگر، ایشان سعی کردند جنبه‌های افراطی و برجسته‌سازی این مسأله را نیز طرد کنند تا مواجهه همگان با این موضوع، به دور از هیجان و نگرانی‌های غیرضروری و مضرّ و توأم با عقلانیت و منطق باشد:
– «مسئله یک مسئله‌ی گذرا است، یک چیز فوق‌العاده نیست؛ از این حوادث در کشور پیش می‌آید. البتّه من نمی‌خواهم مسئله را خیلی کوچک بگیرم امّا خیلی هم بزرگش نکنیم مسئله را. یک قضیّه‌ای است پیش آمده، یک مدّتی است -مدّتی که ان‌شاءالله خیلی طولانی نخواهد بود- این برای کشور وجود خواهد داشت، بعد هم رخت برمی‌بندد و می‌رود.»(۳۸)
– «امروز کرونا برای بشریّت یک مشکل بزرگ و یک ابتلای بزرگ و خطرناکی است که به آنها رو آورده، لکن این مشکل در مقایسه‌ی با بسیاری از مشکلات، مشکل کوچکی به حساب می‌آید؛ ما مشکلات فراوانی را در دنیا و در کشور خودمان مشاهده کرده‌ایم و داشته‌ایم که از این حادثه کمتر نبود، بلکه بیشتر بود… در جنگ اوّل و دوّم [جهانی] که با فاصله‌ی حدود بیست سال در اروپا اتّفاق افتاد، چندین میلیون [نفر] -حالا الان دقیق یادم نیست، امّا می‌دانم بیش از ده میلیون جمعیّت- به قتل رسیدند.(۳۹)
۳-۷. توجه به معنویات در گذار از این شرایط: یکی از مهمترین ویژگی‌های عقلانیت سیاسی از منظر رهبر معظم انقلاب، پیوند مولفه‌های مادّی و معنوی است، به گونه‌ای که در دستگاه محاسباتی، هم قواعد دنیایی اثرگذار باشد و هم امور معنوی و فرامادّی. ایشان در بحران شیوع کرونا در کشور، با پیوند امر ظاهری بهداشت با تزکیه درونی و روحی، سعی در تذکر این مطلب داشته‌اند که امور معنوی باید در ذهن و محاسبات مردم حضور داشته باشد. تأکید ایشان بر توسل و تضرع در برابر خداوند متعال، ضمن رعایت توصیه‌های بهداشتی، نمونه‌ای از این تلاش‌ها است: «توصیه‌ی به توسّلات و توجّهات به پروردگار و درخواست کمک الهی است … موارد متعدّدی در قرآن هست که ما را دستور میدهند در مقابل حوادث گوناگون -فرق نمیکند، چه حوادث طبیعی از این قبیل، چه حوادث گوناگون دیگری که پیش می‌آید برای کشور، برای ملّت، برای اشخاص خودمان- دست توسّل بلند کنیم به خدای متعال و از خداوند متعال بخواهیم.»(۴۰)
n
n
۳-۸. ترمیم آثار اقتصادی کرونا: تصمیم ستاد ملی مبارزه با کرونا مبنی بر تعطیلی موقت فعالیت‌های اقتصادی پرخطر و غیرضروری، تبعات مهم و قابل توجهی بر اقتصاد کشور و رکود کسب و کارها داشته است که البته چاره‌ای جز این نبوده و در کشورهای دیگر نیز چنین عمل شده است. به طور طبیعی بخشی از مردم جامعه از این تصمیمات متضرر شده و زندگی روزمره آنان دچار دشواری گردیده است. رهبر معظم انقلاب با ارائه پیشنهادی مبنی بر «رزمایش مواسات» در سخنرانی روز عید نیمه شعبان، این موضوع را در کانون توجهات عموم مردم و نیروهای جهادیِ فعال در خط مقدم مقابله با تبعات سیاسی-اجتماعی ویروس کرونا قرار دادند. در بیانات ایشان چنین آمده است: «عدّه‌ای هستند که در این شرایط و در این اوضاع حقیقتاً زندگی‌شان بسختی قابل گذران است و نمیتوانند زندگی معمولیِ عادیِ خودشان را اداره کنند … چه خوب است که یک رزمایش گسترده‌ای در کشور به وجود بیاید برای مواسات و همدلی و کمک مؤمنانه به نیازمندان و فقرا که این اگر اتّفاق بیفتد، خاطره‌ی خوشی را از امسال، در ذهن‌ها خواهد گذاشت.»(۴۲)
۳-۹. مثبت‌اندیشی و خوش بینی به آینده: تشویق حرکت‌های همدلانه عمومی از سوی رهبر معظم انقلاب، نشان از نگاه مثبت ایشان و تلاش برای القای نگاه خوش‌بینانه به آینده در سطح جامعه دارد. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، وضعیت ملّت ایران را در آزمون کرونا، موفق توصیف کرده(۴۳) و در مواضع متعددی به بیان مصادیقی از همراهی و محبت اقشار مختلف مردم نظیر کادر درمانی، مجموعه‌های خدماتی، جوانان، طلاب جهادی، دانشجویان جهادی، هزاران بسیجی پُرتلاش و کسبه پرداخته و از مجاهدت‌های خالصانه آنان تقدیر نموده‌اند.(۴۴) تقدیر ایشان از همراهی مردم با دستورالعمل‌های اعلامی مسئولین، اینچنین بیان شده است: «آنجایی که به صورت قاطع مطلبی گفته می‌شود و احساس می‌کنند که این کار باید انجام بگیرد، مردم با مصوّبات مسئولین همراهی می‌کنند؛ یک نمونه‌اش روز سیزدهم فروردینِ امسال بود؛ انسان باور نمی‌کرد که مردم سیزده‌بِدر را تعطیل کنند امّا تعطیل کردند؛ مردم سیزده‌بِدر نرفتند. این نشان‌دهنده‌ی آن است که مردم به معنای واقعی کلمه یک نظم عمومی را در مواجهه‌ی با این حادثه پذیرفته‌اند.»(۴۵)
n
n
۳-۱۰. حساسیت به دشمن: هرچند در این ایام برخی زمزمه‌ها در کشور مبنی بر لزوم تسامح با قدرتهای غربی و مذاکره با آنان برای حل معضل کرونا مطرح گردید و حتی کشورهایی نظیر آمریکا در یک حرکت نمایشی وانمود کردند که در صورت درخواست ایران به کمک مردم خواهند آمد، اما رهبر معظم انقلاب با نکاتی که سوم فروردین ۱۳۹۹ مطرح نمودند، این تلاش‌ها را بی‌ثمر گذارده و خاطر نشان کردند که حساسیت نسبت به دشمن، در دوران بحران حتی از شرایط عادی اهمیت بیشتری دارد. ایشان در خطاب به مردم ایران چنین بیان داشته است: «سران آمریکا چند بار تا حالا گفته‌اند که ما حاضریم از لحاظ درمان و دارو به شما کمک کنیم … اوّلاً خودتان دچار کمبودید؛ … ثانیاً شما آمریکایی‌ها متّهمید به اینکه این ویروس را شما تولید کرده‌اید؛ … وقتی این اتّهام وجود دارد کدام عاقلی به شما اعتماد می‌کند که شما بیایید برای او دارو بیاورید … بنابراین این حرفی نیست که کسی از ملّت ایران این را قبول کند.»(۴۸)
n
n
جمع‌بندی
با توجّه به چالش‌های اصلی کرونا در شرایط فعلی کشور و رفتارشناسی رهبر معظم انقلاب در بحران شیوع کرونا، می‌توان گفت ایشان سعی دارند انواع چالش‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ناشی از این بیماری را از تهدید به فرصت تبدیل نمایند که این منش، هم‌سنخ و متناسب با مبانی عقلانیت سیاسی است:
– تمرکز ایشان بر صورت‌بندی ساختاری قانون‌مند، متمرکز، هم‌افزا و تشکیل شده از ظرفیت‌های ارزشمند مختلف، سعی در تحقق کارآمدی و حل مشکلات مردم دارد.
– ایشان از دوگانه سلامت و اقتصاد، فوریت را در سلامت عمومی جامعه می‌دانند، اما اولویت اقتصاد را نیز از طریق پیشنهادهای مختلف از جمله رزمایش مواسات پیش می‌برند.
– با تأکید ایشان بر جوانب خیرخواهانه ناشی از اقدامات مسئولین، نیروهای جهادی و اقشار عمومی جامعه، سعی شده است به ابعاد صحیح و مثبت فضای فرهنگی ناشی از کرونا تمرکز و دامن زده شود.
علاوه بر مطلب فوق، اتفاقات اخیر و مقایسه آن با تجارب پیشین نشان می‌دهد ساختار مقابله جمهوری اسلامی ایران با این بحران، یک ساختار بی‌سابقه در سال‌ها و حتی دهه‌های اخیر است که نشان از تکامل سبک مدیریت در مواجهه با مسائل پیش رو دارد؛ شکل تکامل یافته‌ای از کار تشکیلاتی هماهنگ میان مسئولین و استفاده از ظرفیت‌های مردمی جهت فائق آمدن بر یک چالش عمومی و ملی که با پیوست مناسب رسانه‌ای پشتیبانی می‌شود. این الگو، نوید بلوغ نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران در گام دوم را می‌دهد که از فراز و نشیب‌های تاریخی خود، تجارب لازم را کسب کرده و اکنون، در عرصه میدانی به نقش‌آفرینی پرداخته است.n